 |
सरपंच कोण आहे? What Is Sarpanch |
सरपंच हा गावातील खेडे पाडे वस्तीत निवडून आलेला प्रतिनिधी असतो. तो ग्रामपंचायत, गावातील खेडे पाडे वस्तीत मधील लोकांचा प्रतिनिधी असतो, सरपंच याला ग्रामपंचायतीच्या कारभार सांभाळनारा कार्यकारी आणि प्रशासकीय कार्यांचे प्रमुख असे म्हटले जाते तो असतो. सरपंच .स्थानिक स्वराज्य संस्थेचा, ग्रामपंचायतीचा
सरपंच निवड प्रक्रिया
- सरपंचांची निवड: सरपंच पदासाठी निवड महाराष्ट्र ग्रामपंचायत अधिनियम १९५८ नुसार, थेट मतदानाद्वारे निवडला जातो.
- निवडणुका: सरपंच पदासाठी निवडणूक आयोगाच्या अध्यक्षते खाली निवडणुका घेतल्या जातात.
- सरपंच उमेदवार: सरपंच उमेदवारांना नामांकन अर्ज ऑनलाइन भरावा लागतो आणि तो ऑफलाइन सादर करावा लागतो, जर त्यांना मतदानात जास्तीत जास्त मते मिळाली तर त्यांची निवड केली जाते.
- आरक्षण: सरपंच पदासाठी अनुसूचित जाती/जमाती/ओबीसी आणि महिलांसाठी आरक्षण लागू आहे.
सरपंच पात्रता
१. सरपंच होण्यासाठी, प्रथम भारतीय नागरिक असणे आवश्यक आहे.
२. जर सरपंच पदासाठी थेट निवडणूक लढवायची असेल तर तो ग्रामपंचायतीचा, गावाच्या खेडे पाडे, मतदार यादी ,मध्ये नाव असणे आवश्यक आहे.
३. सरपंच पदाच्या उमेदवाराचे किमान वय २१ वर्षांपेक्षा जास्त असावे लागते.
४. कोणताही गुन्हेगारी रेकॉर्ड नसलेला, दिवाळखोर, मानसिकदृष्ट्या अक्षम व्यक्ती नसावा.
५. उमेदवाराने शैक्षणिक पात्रता पूर्ण केलेली असावी (किमान १० वी उत्तीर्ण - एससी/एसटीसाठी वेगवेगळ्या अटी लागू होऊ शकतात).
सरपंच अपात्रता
- सरकारी कर्मचारी नसावा.
- न्यायालयाने दिवाळखोर घोषित नसावा.
- न्यायालयाने मानसिकदृष्ट्या अक्षम घोषित नसावा.
- गंभीर गुन्ह्यांसाठी दोषी ठरवले नसावा.
- कर्ज थकबाकीदार, पाणी/वीज बिल थकबाकी, मालमत्ता कर थकबाकी, सरकारी योजनांचे लाभार्थी अनियमित असल्यास त्यांना अपात्र ठरवले जाऊ शकते. शौचालय वापरत नाही.
सरपंचाचे अधिकार आणि जबाबदाऱ्या
ग्रामसभेचे नेतृत्व:
ग्रामसभा आणि ग्रामपंचायत बैठकांचे आयोजन करणे.
विकास कामाचे नियोजन:
गावातील पाणी, रस्ते, शौचालये, पथदिवे आणि स्वच्छता या कामांची देखरेख करणे.
सरकारशी समन्वय:
जिल्हा परिषद, पंचायत समिती आणि राज्य सरकारशी समन्वय साधणे.
अनुदान आणि निधी:
सरकारकडून मिळालेल्या अनुदानाचा योग्य वापर होतो का यावर देखरेख ठेवणे.
अकाउंटिंग आणि रिपोर्टिंग:
खर्चाचे हिशेब, अहवाल तयार करणे आणि ते ग्रामसभेला सादर करणे.
सरपंचाचा कार्यकाळ
सरपंचाचा कार्यकाळ ५ वर्षांचा असतो. त्यांच्या कार्यकाळात अविश्वास प्रस्ताव किंवा राजीनामा मंजूर झाल्यास त्यांना पदावरून काढून टाकता येते.
सरपंचाला पदावरून काढून टाकण्याची प्रक्रिया
अविश्वास प्रस्ताव:
जर ग्रामपंचायतीच्या सदस्यांनी सरपंचाविरुद्ध अविश्वास प्रस्ताव आणला.
राजीनामा:
जर त्याने स्वेच्छेने राजीनामा दिला तर.
शुल्क:
जर भ्रष्टाचार किंवा गैरवर्तन झाले असेल तर जिल्हाधिकारी/ग्रामीण विकास उमेदवारावर कोणतेही गुन्हेगारी आरोप सिद्ध झालेले नसावेत. अधिकारी कारवाई करू शकतो.
अनुपस्थिती:
जरी तो ३ बैठकांना अनुपस्थित राहिला तरी कारवाई होऊ शकते.
सरपंच मानधन/पगार
महाराष्ट्र सरकारच्या मते, सरपंचांना दरमहा १०,००० ते १५,००० रुपये मानधन मिळते (जिल्ह्यानुसार बदलते). हे भारत देशातील काही राज्यानुसार बदलते, म्हणून काही राज्ये अतिरिक्त भत्ते कमी - जास्त देतात.
सरपंचांना काही भत्त्यांसह मानधन आणि केंद्र/राज्य सरकारच्या योजनांमध्ये प्राधान्य दिले जाते.
ग्रामसभेत सरपंचाची जबाबदारी
- सरपंचाने ग्रामसभेत आर्थिक लेखाजोखा सादर करणे बंधनकारक आहे.
- ग्रामसभा ही सर्वोच्च संस्था असल्याने, ती सरपंचाच्या कार्यपद्धतीवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित करू शकते.
- सरपंचासाठी ग्रामसभेत नागरिकांचा सहभाग महत्त्वाचा असतो.
सरपंच पदाचा गैरवापर
- सरपंचाने पैसे वाया घालवणे, बनावट खाती देणे, काम न करणे अशा प्रकरणांमध्ये कायद्यानुसार कारवाई:
- ग्रामसेवक/बीडीओ/जिल्हाधिकाऱ्यांकडून चौकशी. दोषी आढळल्यास काढून टाकण्याची शिफारस.
- आर्थिक गुन्ह्याच्या बाबतीत एफआयआर आणि कायदेशीर कारवाई.
- विकास कामे आणि निधीचा वापर.
सरपंचाच्या नेतृत्वाखाली, निधीचा वापर खालील कामांसाठी केला जातो:
- सांडपाणी निचरा स्वच्छता मोहीम ग्रामपंचायत कार्यालयाची सुधारणा.
- गावातील सार्वजनिक शौचालय
- गावात वृक्षारोपण आणि हिरवळ मोहीम.
- सरपंचांचे दैनंदिन काम गावातील लहान-मोठ्या समस्यांचे निराकरण (जसे की पाणीटंचाई, रस्ते दुरुस्ती).
- गावातील शाळा, अंगणवाड्या, आरोग्य केंद्रांशी समन्वय साधणे.
- सरकारी योजना (जसे की प्रधानमंत्री आवास योजना, मनरेगा) लोकांसमोर आणणे.
- जन्म आणि मृत्यु नोंदणीमध्ये मदत करणे.
- ग्रामपंचायतीचा ठराव नोंदवणे.
सरपंच आणि ग्रामपंचायतीशी संबंधित कायदे
- हेही वाचा : महाराष्ट्र ग्रामपंचायत अधिनियम, १९५८
- हेही वाचा : महाराष्ट्र स्थानिक स्वराज्य संस्था नियमावली
- हेही वाचा : पंचायत राज कायदा, १९९३ (भारत सरकार)
सरपंचाला पदावरून काढून टाकण्याची प्रक्रिया
अविश्वास प्रस्ताव:
- - अविश्वास ठराव ग्रामपंचायत सदस्यांच्या २/३ बहुमताने मंजूर होणे आवश्यक आहे.
- - अहवाल जिल्हा परिषद/प्रशासनाला सादर करावा.
गैरवर्तन/भ्रष्टाचार
- जर जिल्हाधिकारी/पंचायत समिती अधिकाऱ्यांकडे तक्रार दाखल केली तर ती चौकशी करून भ्रष्टाचार काढून टाकता येते.
सरपंचाविरुद्ध गुन्हा कसा नोंदवता येतो?
- पोलिस तक्रार:- स्थानिक पोलिस स्टेशनमध्ये एफआयआर दाखल करता येतो. - गुन्हा (भ्रष्टाचार, गैरव्यवहार, हिंसाचार इ.) सिद्ध झाल्यास कारवाई केली जाते.
- लेखी तक्रार अर्ज:- जिल्हाधिकारी/पंचायत समितीकडे लेखी तक्रार दाखल करावी.
सरपंचाविरुद्ध गुन्ह्याचा लेखी तक्रार अर्ज नमुना अर्ज:
मा. सो. जिल्हाधिकारी/पोलीस अधीक्षक, (ceo)
[जिल्ह्याचे नाव]
विषय: सरपंचाविरुद्ध भ्रष्टाचार/गैरवर्तनाची तक्रार [नाव]
साहेब,
मी सुशिक्षित बेरोजगार तरुण माझे नाव XYZ असे आहे , मी XYZ येथील कामस्यावरूपी राहणारा तरुण मुलगा आहे. मी तुम्हाला ग्रामपंचायत मध्ये झालेले [गुन्ह्याचे तपशील, उदा. [पैशांचा गैरवापर, भ्रष्टाचार, धमक्या] आमच्या सरपंचाने [नाव]] आपणास पुरावे सह देत आहे आप्नुचीत कार्यवाही करावी.
वर्णन:
- १. घटनेची तारीख आणि वेळ: [तारीख]
- २. गुन्ह्याचे स्वरूप: [मजकूर, नोट्स]
- ३. पुरावे: [पीडीएफ, साक्षीदार, कागदपत्रे, फोटो, पुरावे इ.]
म्हणून, मी तुम्हाला विनंती करतो की या प्रकरणात योग्य ती कारवाई करा.
सादर,
[तुमचे नाव]
[संपर्क क्रमांक]
[तारीख]
लेख : जर ही सरपंच ची माहिती उपयुक्त वाटली असेल तर आपल्या इतर बांधवाना शेअर करा. तसेच अधिक माहितीसाठी कृपया तुमच्या जिल्हा परिषद कार्यालयाशी, पंचायत समिती, किंवा जागृत तरुण मंडळी यांच्याशी संपर्क साधा.